Pierwszym krokiem przed planowanym rozpoczęciem lub kontynuowaniem aktywności fizycznej w czasie ciąży jest badanie przesiewowe stanu zdrowia. Należy dokonać przeglądu ogólnego stanu zdrowia oraz zagrożeń medycznych i położniczych związanych z rozpoczęciem lub kontynuowaniem aktywności fizycznej. Aby móc stworzyć i bezpiecznie prowadzić aktywność fizyczną dla kobiet w ciąży, musimy wiedzieć, czy będzie ona w stanie realizować je pod względem ciążowej sprawności i zdrowia, intensywności i zaproponowanych ćwiczeń. W normalnej, zdrowej ciąży żadne z badań naukowych nie wykazało negatywnego wpływu treningu aerobowego o umiarkowanej intensywności na rozwój płodu lub ciążę. W rzeczywistości wydaje się, że korzyści płynące z ćwiczeń w czasie ciąży wyraźnie przewyższają potencjalne ryzyko. Aktualnie wiemy, że zdrowe kobiety w ciąży mogą rozpocząć lub kontynuować programy ćwiczeń aerobowych o umiarkowanej intensywności bez obawy przed niekorzystnymi skutkami dla siebie i nienarodzonego dziecka. Ponadto najnowsze przeglądy systematyczne wykazują mocne dowody na skuteczność aktywności fizycznej w wydolności krążeniowo-oddechowej matki, ogólne zmniejszenie ryzyka nadciśnienia ciążowego i nadciśnienia ciążowego, zapobieganie i leczenie cukrzycy ciążowej, zapobieganie nietrzymaniu moczu, ograniczenie porodu cesarskiego i zapobieganie depresji w czasie ciąży, a także pozytywny wpływ na zdrowie potomstwa w wieku dorosłym.
Przed rozpoczęciem zajęć fitness istnieje potrzeba oceny kobiet w ciąży wygodną listą kontrolną w postaci kwestionariusza (najlepiej walidowanego). W związku z tym, pracownicy służby zdrowia (nie tylko fizjoterapeuci) powinni zachęcać kobiety w ciąży do rozpoczęcia lub kontynuowania ćwiczeń odpowiednich do ich potrzeb i stanu ciąży. Wygodnym i stosowanym na całym świecie kwestionariuszem jest zaktualizowany niedawno kwestionariusz kwalifikacji do aktywności fizycznej jest Get Active Questionnaire for Pregnancy, który ma na celu ułatwienie komunikacji między fizjoterapeutą, trenerem/pracownikiem fitness i kobietą w ciąży. Ten kwestionariusz to m.in. wytyczne dotyczące badań przesiewowych zdrowia przed rozpoczęciem ćwiczeń fizycznych, zawierający również wskazówki dotyczące zaleceń na temat ćwiczeń, zdrowego stylu życia podczas ciąży i bezpieczeństwa w trakcie ćwiczeń. Kwestionariusz ten jest dostępny na stronie internetowej Canadian Society for Exercise Physiology (CSEP) (https://csep.ca/2021/05/27/get-active-questionnaire-for-pregnancy/, w języku angielskim i francuskim, można go również znaleźć w innych językach.
W razie potrzeby kwestionariusz ten może być używany razem z innymi wstępnymi narzędziami przesiewowymi, takimi jak najnowsza wersja Kwestionariusza Gotowości do Aktywności Fizycznej dla Wszystkich (PAR-Q+) dostępnej na oficjalnej stronie internetowej (http://eparmedx.com/). Kwestionariusz ten pomaga w podjęciu decyzji, czy konieczne jest zasięgnięcie dalszej porady przed zwiększeniem aktywności fizycznej lub przystąpieniem do oceny sprawności fizycznej i może zostać wypełniony przez lekarza, fizjoterapeutę i innego pracownika służby zdrowia lub wykwalifikowanego specjalistę ds. ćwiczeń fizycznych/trenera. Innym szeroko stosowanym narzędziem jest kwestionariusz ACSM Health Status and Health History Questionnaire do oceny bezpieczeństwa lub ewentualnych przeciwwskazań do ćwiczeń. Należy zauważyć, że badania przesiewowe mają szczególne znaczenie, gdy ciężarne kobiety są otyłe i mają cukrzycę ciążową lub nadciśnienie. Kobiety te powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem programu ćwiczeń, który z kolei musi być dostosowany do stanu zdrowia, objawów i poziomu sprawności fizycznej. Dlatego w przypadku braku powikłań ciąży i przeciwwskazań do ćwiczeń oraz niezależnie od dotychczasowej aktywności fizycznej i poziomu sprawności, wszystkie kobiety powinny uczestniczyć w programie ćwiczeń, zgodnie z głównymi organizacjami międzynarodowymi, takimi jak The American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG), Society of Obstetricians and Gynaecologists of Canada (SOGC), The American College of Sports Medicine (ACSM), Canadian Society for Exercise Physiology (CSEP), Royal College of Obstetricians and Gynaecologists (RCOG), Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) i Światowa Organizacja Zdrowia (WHO).
Niemniej jednak wiele kobiet i pracowników służby zdrowia nie zna najbardziej odpowiedniego czasu na rozpoczęcie ćwiczeń. Kobiety, które wcześniej prowadziły siedzący tryb życia, mogą w każdej chwili rozpocząć lekką aktywność i stopniowo ją zwiększać. Wcześniej aktywne kobiety mogą kontynuować ćwiczenia sprzed ciąży. Czasami normalne objawy związane z ciążą, takie jak ból dolnego odcinka kręgosłupa, zmęczenie lub nudności, mogą przeszkadzać w kontynuowaniu aktywnego stylu życia. Należy wtedy zachęcać do ćwiczeń, gdy kobiety poczują się komfortowo. Inne ważne pytania, dotyczące planu ćwiczeń fizycznych, a także ustalenia realistycznych celów i promowania przestrzegania ćwiczeń są następujące (3):
- Jakie są główne motywacje ćwiczeń w czasie ciąży?
- Jakie są preferencje kobiet dotyczące ćwiczeń?
- Jakie mogą być główne bariery ale też czynniki ułatwiające aktywność fizyczną?
- Które strategie powinny być stosowane w praktyce, jeśli chodzi o przestrzeganie wykonywania ćwiczeń?
Ocena motywacji i preferencji kobiet w ciąży, a także identyfikacja barier i czynników ułatwiających wykonywanie ćwiczeń to bardzo ważny etap w procesie przepisywania zaleceń, aby uniknąć niepowodzeń. Na koniec ważne jest, aby wyjaśnić kobiecie w ciąży, że aktywność fizyczna i ćwiczenia, jeśli są dostosowane do jej stanu zdrowia i kondycji, nie przyniosą żadnych szkodliwych skutków ani dla niej, ani dla dziecka. Wręcz przeciwnie, udział w np. zaplanowanych programie ćwiczeń może zwiększyć jej postrzeganie zdrowia (istnieje kilka wiarygodnych źródeł informacji, z których może dowiedzieć się o ogólnych i konkretnych korzyściach ćwiczeń w czasie ciąży). Ciekawym źródłem informacji jest infografika z nowymi poradami na temat „aktywności fizycznej kobiet w ciąży” opublikowana przez naczelnych lekarzy z Wielkiej Brytanii, której celem jest dostarczenie specjalistom służby zdrowia najnowszych danych dotyczących aktywności fizycznej podczas ciąży. Podsumowując, zwrócenie się do kobiety będącej we wcześniej ciąży i opracowanie procesu oceny kwalifikacji przed rozpoczęciem ćwiczeń jest kluczowym elementem planowania dostosowanej/zindywidualizowanej aktywności fizycznej (skutecznej i bezpiecznej). Specjaliści muszą pamiętać, że niektóre z wyżej opisanych pytań mogą być otwarte (lub mogą być zawarte w zatwierdzonych kwestionariuszach) nie tylko na początku programu ćwiczeń, ale za każdym razem, gdy nastąpi zmiana lub adaptacja dotycząca zdrowia lub sprawności fizycznej kobiety. Ponadto należy pamiętać o zachodzących w tym okresie życia adaptacjach psychologicznych, fizjologicznych, mięśniowo-szkieletowych i biomechanicznych (1) (2) (3).
Martyna Kasper-Jędrzejewska
Bibliografia:
- Bredin SSD, Gledhill N, Jamnik VK, Warburton DER. PAR-Q+ and ePARmed-X+. Can Fam Physician. marzec 2013;59(3):273–7.
- Szumilewicz A. Who and How Should Prescribe and Conduct Exercise Programs for Pregnant Women? Recommendations Based on the European Educational Standards for Pregnancy and Postnatal Exercise Specialists. Dev Period Med. 30 czerwiec 2018;22(2):107–12.
- Santos-Rocha R. Exercise and Sporting Activity During Pregnancy: Evidence-Based Guidelines. Springer; 2018. 355 s.
